2014 жылы басталған «Баршаға ашық қоғам» бастамасы менталдық және психоәлеуметтік бұзылыстары бар адамдардың қоғамнан оқшауланбастан өмір сүру, оқу және жұмыс істеу құқықтарын әйгілеуді мақсат етті. Міне, бүгін, 4 жылдан соң, инклюзивті білім беру Қазақстандағы білім беру жүйесінің ажырамас бөлігіне айналғанын, жабық медициналық мекемелерде тұрудан басқа баламалы шешімдер пайда болғанын, ал ел өңірлерінде менталдық және психоәлеуметтік бұзылыстары бар адамдар әлеуметтік және кәсіби дағдыларды үйрене алатын жаңа орталықтар ашылғанын мақтан тұтамыз. Қор қолдауымен ашылған «Training кафе» осындай оқыту әдісінің жарқын мысалы болды. Бұл жобаны қоғамның да, билік өкілдерінің де қуана қабылдағанына, қазір жоба біздің қаржылық қолдауымызбен тәуелсіз жұмыс істеп жатқанына қуаныштымыз.

Сондай-ақ «БАҚ-ты қолдау» бағдарламасы Ақпараттық бағдарлама деп өзгертіп, оған сыни ойлау, медиасауаттылық және адамның сандық құқықтарын таныту міндетін жүктеп отырмыз.

Меніңше, қордың міндеті сол – өзгеріске дайын адамдарды тауып, нақты бір азаматтардың мәселесін назарға алып, түйінін анықтап, сол түйін ауқымды, жүйелі өзгерістердің бастауы болуына септесу.

Мәселен, аулаларды жақсартып, аула театрларын құру идеясы арқылы адамдар аула тазалығын сақтау өз мойнындағы жауапкершілік екенін, үкімет пен әкімдікті сөкпей-ақ, өз қолыңмен әлденені өзгертуге болатынын көрсетеді.

Олардың бәрі (тап өзім сияқты) – әлемді ақырын болса да өзгертуге болатынына шек келтірмейтін оптимистер.

Бүгінде азаматтық қоғам біріге алмай жүр. Әрине, ойы мен ниеті бір адамдардың шағын тобы

Бұл процеске қордың үш стипендиялық жобасы айрықша үлес қосып жатыр, соның арқасында ұйымның бірнеше өңіріндегі кәсіби серіктестерінің саны көбейді. Бір қарағанда Сорос-Қазақстан қызметінің аумағы Астана мен Алматы сияқты ірі қалаларда шектеліп қалғандай көрінеді, бірақ бұл – қате ой. Бір ғана «Ашықтық және есептілік» бағдарламасының өзі соңғы екі жылда Қазақстанның 14 облысының 12-сін қамтыды.

«Соңғы жылдары коммерциялық емес ұйымдардың институционалды дамуын қолдайтын донорлық ұйымдар саны күрт қысқарды. Соған байланысты өңірлерден келіп түсетін жобалардың сапасы нашарлап кетті», – дейді бағдарлама директоры.

Саны өсіп келе жатқан қазақтілді аудиториямен әріптестік байланыс қалыптастыру – қор үшін тағы бір шешілмеген мәселе болып тұр. Ұйымның жаңа стратегиясы осы кемшілікті жоюға бағытталған. Сорос-Қазақстан қорының қызметі санаулы адамға арналған, көптің қолы жетпейтін дүние деп қабылданбауы тиіс.

Қордың қай жұмысы болмасын қоғамдық қатынастың барлық түрінде адам құқығын өзек ретінде қалыптастыруды көздейді. Сондай-ақ азаматтық-саяси құқықтар туралы лекциялар мен рұқсат етілмеген митингіні ұйымдастырды деп айыпталу қаупіңіз бен подъездегі жарық мәселесін қалайша біріге шешуге болатынын түсіндіру, екі бөлек дүние екенін қор жақсы біледі.

Ұйым мұндай тәсілді бағдарламаларында да, бастамаларында да ұстанады. Бірінші жағдайда қор серіктестерінің тәжірибесіне және сараптамасына негізделе отырып, олардың идеяларын іске асыруға қажетті қолдау көрсетеді. Екіншісінде – қор мақсаттар жиынтығын өз бетімен анықтап, оларға жету үшін қажетті серіктестерді іздейді. Сондай-ақ Сорос-Қазақстан қызметкерлерінің ешқайсысында келіп түскен өтініштер бойынша шешім қабылдау құқығы жоқ – шешімді тек азаматтық қоғам өкілдері, түрлі саладан келген кәсіби мамандар қабылдайды.

БАҚ, үкіметтік емес ұйымдар, адвокаттар мен сарапшылардың қызмет алаңы жыл сайын тарылып жатқанына қарамастан, қолдау көрсетілген жобалар саны азайып жатқан жоқ. Елдегі адам құқығы ахуалының біраздан бері нашарлап кеткені қорды Қазақстанда ашық қоғам құндылықтарын таратудың жаңа жолдарын іздестіруге ынталандырады.

1995 жылы құрылғаннан бері қор теңдік, әділеттілік, адам құқықтарын құрметтеуге және заң үстемдігі қағидаттарын нығайтуға, бюджеттің ашықтығы мен есептілігін қамтамасыз етуге, толеранттылықты және азаматтық белсенділікті көтеруге бағытталған жобаларды жүзеге асыруға грант түрінде 70 миллион долларға жуық қаржы бөлген.

Сорос-Қазақстан мемлекеттік органдармен өзара тең әрі тұрақты қызметтік қатынас қалыптастырған. Бұл ұйымның алға тұрақты түрде қозғалуын жалғастыруға мүмкіндік береді.
«Оң өзгерістер болуы үшін тек идея мен оны жүзеге асыру жолын көрсететін мысалдың болуы жеткіліксіз. Мемлекет тарапынан қолдау көрсетілуі, үкіметтің қолда бар мүмкіндіктер шеңберінде идеяны іске асыруға әзір болуы өте маңызды. Ал серіктестеріміз мақсатқа жету процесі ұзақ, бірақ қызық болатынын түсінуі қажет», – дейді Аида.

Анам мені сәбилер үйіне тастап кеткен. Содан соң №1 балалар үйінде, жетім балаларға арналған «Жанұя» арнаулы кешенінде (онда мен 15 жасыма дейін болдым) және №2 арнайы әлеуметтік қызмет көрсету орталығы – 18 жасқа дейінгі мүгедек балаларға арналған интернатында болдым. Сосын Каблуков көшесіндегі №1 арнаулы әлеуметтік қызмет көрсету орталығына ауыстырды. Мені мүгедектерге арналған арнайы мекемеге жібермек болғанда, қарсы болдым. Маған туғанымда орташа ақыл-ой кемістігі диагнозы қойылғанын хабарлады. Мен бұл туралы білген де жоқпын! Мең-зең күйге түстім. «Жоқ, мен ондай емеспін. Не үшін маған ондай диагноз қойғансыздар? Сау адамды ауру ету – әділетсіздік қой. Мен сау адаммын. Сіздер менің сыртымнан диагноз қойғансыздар», – дедім.

2015 жылы маған Психоаналитика қауымдыстығынан тағылымдамадан өтуге ұсыныс түсті, сол сәттен бастап, міне, үшінші жыл «Training кафе»-де жұмыс істеп келемін. Алғашында біздің кафе Айманов-Жандосов көшелерінің қиылысында орналасқан еді. Мен ол жерде даяшы, кассирдің көмекшісі қызметін атқардым. Маған адамдармен сөйлескен, араласқан ұнайды. Бізді интернаттан алып кеткені үшін Анна Құдияроваға алғысым шексіз. Содан кейін әкімдік бізге «Болашақ» базарынан кафеге ғимарат берді. Қазір жұмысымды сонда жалғастырып жатырмын. Мен қарапайым адамдар сияқты жұмыс істей алатынымды, сенімді әрі тәуелсіз бола алатынымды дәлелдедім. Қолымнан келді.

18 жасымда мені еңбекке жарамсыз деп танығанын білген жоқпын. Психоаналитика қауымдыстығы менің еңбекке жарамды екенімді дәлелдеу үшін құжаттар жинай бастады. Бұл процесс ұзаққа созылды. Бірінші сот отырыстарына қатыстым, содан соң мені сараптамаға жіберді. Мен үшін бұның бәрінен өту қиын болды. Сұрақтарға жауап бере алмай қаламын деп қорықтым.

Олар «құстың ұшақтан қандай айырмашылығы бар?», «100-ден 80-ді алсаң қанша болады?» деген сияқты және география бойынша да сұрақтар қойды. Бәріне жауап бердім. Содан соң сараптамадағылар психиаторды шақырды. Ол менің жұмысқа қалай жететінімді, алдымда қандай көшелер болатынын сұрады. Мен күнделікті жүретін жолды білмейтіндей ақымақ емеспін ғой. Содан соң «жұмысыңды қалай табасың?» деп сұрады. Күлкім келді! Адаспай таба аламын, оның үстіне «Training кафе. Хванчкара. Мейрамхана» деп жазылған ғой. Олар «жарайсың» деді. Маған олардың мұндай сұрақтар қоюы орынсыз көрінді, бірақ өздеріне қажетін сұраған шығар.

Содан кейін мені қайта сотқа жіберді. Сот менен: «Саған шын мәнінде қамқоршы қажет емес пе?» деп сұрады. Мен: «Жоқ, қамқоршыға мұқтаж емеспін. Жеке өмір сүре аламын, лайықты қыз тауып, үйленемін» дедім. Олар маған «Жарайды, біз сізге еңбекке жарамды статусын қайтарамыз, бірақ бұл сізге не үшін қажет?» деп сұрады. Мен «Қоғамда өмір сүргім келеді. Неге мен жұмыс істей алмаймын? Біз де адамбыз. Қазақстанның заңнамасы бойынша, біздің қарапайым адамдар сияқты өмір сүруге құқығымыз бар. Неге мүмкіндік бермеске? Мен алдымен колледжге барып, жедел жәрдем фельдшері мамандығын оқып, кейін дәрігер болғым келеді. Алдағы уақытта өзім үйім, жеке көлігім болады» деп жауап бердім.

Сосын олар сыртқа шығып кетті. Мені еңбекке қабілетті деп таныса екен деп Аллаға жалбарындым. Содан соң хатшы келіп, қағаздағыны оқи бастады: «...Әсімбаев Айдар 2018 жылдан бастап жұмысқа қабілетті деп танылсын, ол – ақыл-есі сау адам». Жүрегім орнына түсті! Сол сәттен бастап мен Қазақстанның нағыз заңды азаматы болдым.

Қазір жатақханада досыммен тұрамын. Үйде кір жуу, үй жинау, тамақ пісіру сияқты шаруаларым бар. Кез келген тамақты әзірлей аламын! Бос уақытымда кинотеатрға барамын, коньки тебемін, достарыммен араласып, құрбыларыммен серуендеймін. Дүйсенбі күні бізде топтық сабақтар болады. Біреуімізде қандай да мәселе туындаса, соның бәрін кіші психотерапиялық топта талқылаймыз. Бізде сондай-ақ психологтің жеке кеңестері өткізіледі.

Қазір 22-демін. 9-сыныпты бітірдім, алда тағы оқуым керек. Анаммен көріскім келеді, анаға деген ыстық сезім менде сөнген емес. Оның мені кешіргенін қалаймын, ал мен оны, әрине, кешіремін. Өз отбасым болса деймін, бай, бақытты болғым келеді. Ал мемлекеттен ешбір көмек күтпеймін. Өзім тапқан ақшаға үй сатып алғым келеді. Тұрғын үй құрылыс жинақ банкінде депозитім бар. Болашақта бизнеспен айналысып, үш мейрамхана ашқым келеді. Денсаулығында менталдық бұзылыстары бар балалардың ел қатарлы жұмыс істеп, барлығын үйренуі үшін, алға ұмтылуы үшін Анна Құдиярова сияқты өзіме жұмысқа алар едім.
.

Бастапқы кезеңде «инклюзивтілік – бұл икемді және кемсітусіз білім беру үлгісі» деген бірыңғай түсінік қалыптастырудың қаншалықты маңызды екенін көрдік. Біздің ел үшін бұл мәселе әлі де өзекті. Бұның мәнін түсінбеу «инклюзиямен қамтылған балалар», «инклюзия балалары», «инклюзивщиктер», «дағдарыс балалары» деген сияқты ақылға қонбайтын анықтамалар тудырады.

Мен мұны таптаурын ойға негізделген пікір деп білемін, яғни кемсітушілік деп бағалаймын. Сондықтан қарапайым мектеп мұғалімдерімен ақпараттық-ағартушылық жұмыс жүргізу қажет! Мұғалімдерді жоғары оқу орнында икемді болуға үйрете ме? Жоқ. Жоғары оқу орындары бағдарламасында психологияның практикалық дағдылары бар ма? Жоқ. Олар мектеп жағдайларына қажет деңгейде физиологияны біле ме? Жоқ. Сондықтан енді біз мұғалімдерге семинарлар мен біліктілікті арттыру курстарын өткіземіз.

2018 жылы біз жазғы мектепте білім беру үдерісін дараландыру қажеттігін айттық. Тренинг барысында жақын шетелдегі әріптестер сапалы білім берудің қазіргі заманғы даму үрдістері туралы баяндады. Біз Армения, Тәжікстан, Қырғызстан және Украина елінің қатысушыларымен қызықты жұмыс жүргіздік.

Жазғы мектептерде алынған ақпарат бізге Қазақстанда инклюзияны дамыту үшін бірінші кезекте қандай нақты мәселелерді шешу қажет екенін түсінуге көмектесті. Мысалы, мектепте қиналатын оқушылардың қажеттіліктерін бағалау және оларға мұғалім тарапынан уақытылы қолдау көрсету мәселелері. Қиыншылықтар қолынан бәрі келетін балаларда да болады. Мұндай оқушыға да бірнәрсе қажет, мысалы бала кейбір сабақтарда зерігіп кетуі мүмкін, сол кезде оған қосымша «тапсырмалар» енгізу қажет болады.

Біз бұл мәселені қолданыстағы заң шеңберінде және жаңартылған мазмұнға көшуге бағыттай отырып шешуге тырысып жатырмыз. Біз оның негізгі қағидаттары инклюзивті білім берудің идеологиясымен үндесетінін көріп отырмыз. Меніңше, бұл мұғалімдерге білім берудің жаңа парадигмасын түсінуді жеңілдетуі тиіс. Онда мұғалім зерттеуші және психолог позициясында тұруы керек. Ол жай ғана сабақ беруші болып қала алмайды. Мектеп, біріншіден, балаға, екіншіден, нәтижеге бағдарлануы тиіс (біздің педагогиканың бағдары болып келген процеске емес). Ал нәтиже дегеніміз – жеке қасиеттер, сақталған эмоционалдық сала, сақталған денсаулық пен құзыреттілік қоры.

Сорос-Қазақстан еліміздегі жалпы білім беруді жетілдірудің ең өзекті мәселелерін нақты тұжырымдай алады, сондықтан менің қормен бірлесе жұмыс істеуім кәсібімде өз-өзімді дамытуға себепкер болды. Өз жұмысымнан сондай рахат аламын! Оның бір себебі, тіпті терминология деңгейінде де ерекше қажеттіліктері бар балаларға деген қарым-қатынас өзгергенін байқап жүрмін. Өзгерістер педагогикалық қызметтердің икемді болуына бейімдеп, керісінше балаларды түзету немесе қолда бар нормаға икемдеудің қажетсіздігін көрсетіп жатыр. Біз айналамыздағы адамдар мүгедек болмайтындай етіп өзгерте аламыз. Адамның мүмкіндігі ортаның оны мүгедек деп танып, тосқауылдар жасауы арқылы ғана шектелетінін ұмытпауымыз керек.

Соңғы екі жылда Сорос-Қазақстан қорының серіктестері кейс-менеджмент бойынша жобаны жүзеге асырып, Алматы интернаттарының бірінде тұратын адамдарға бақылау жүргізді. Сынақ үлкен интернаттарда тұратындардың кем дегенде үштен бір бөлігіне қолдау көрсетілсе, ол жерден шығып, қалыпты өмір бастай алатынын көрсетті. Әзірге денсаулығында менталдық бұзылыстары бар 14,5 мың азамат Қазақстан бойынша 53 интернатта тұрып жатыр.

Арнаулы білім беру мекемелерінің жүйесіне де сауал көп. Қазақстанда бұл жүйемен мүгедектігі бар балалардың 34 пайызы қамтылған, ал дамыған елдерде, мысалы, Финляндияда бұл көрсеткіш 5 пайызға дейін төмендетілген. Ерекше білім беруді қажет ететін басқа фин оқушылары қарапайым мектептерге барады, мектептер оларды қабылдауға алдын ала дайындалып қояды. Себебі әр мектеп келесі оқу жылында оларға қанша бала нендей ерекшелікпен келетінін біліп отырады.

«Қазақстанда жалпы және арнайы білім беру жүйелері бірігіп бір бағытта қозғалуы керек, ал дефектолог мамандар қарапайым мектептердегі мұғалімдер үшін дереккөз, кеңесшіге айналуы тиіс», - дейді қоғамдық саясат мәселелері жөніндегі кеңесші Сәуле Аманжолқызы Қалықова.

Ол кейбір мектеп әкімшіліктері бұл бастаманы түсініп, қолдайтынын айтты. Жұмыс істеген жылдары бұл бастаманы бірнеше мектеп қолға алып, инклюзияны қарқынды дамытты. Балаларын арнайы мектептерге рәсімдеуге мүмкіндігі болмаған ата-аналар ұл-қыздарын жалпы мектептерге берді.

«Білім туралы» заңға сәйкес, ата-аналар балаларын, оның ішінде ерекше қажеттілігі бар балаларды тұрғылықты мекенжайы бойынша жалпы мектептерге әкелуге құқығы болғанымен, көптеген мектеп ерекше балаларды қабылдауға дайын емес.

«Ондай ата-аналарды көбіне: «Біз балаңыздың мұқтаждығын қамтамасыз ете алмаймыз, сондықтан арнайы түзеу мектебіне барғаныңыз дұрыс» деп қайтарады», – дейді Айнұр. Ол ата-аналардың көпшілігі бұл туралы ашық сөйлескісі келмейтінін, сол себептен мәселе әлі де ашық күйінде қалатынын айтады.

Оның әріптесі ерекше балаларынан ұялмайтын, олардың құқықтарын қорғап, дамытумен айналысатын білімді жас аналар мен әкелер де бар екенін айтады. «Ата-аналардың бастамалары өте тез әрі нәтижелі дамып жатыр. Кейде олар жетпей жататын тьюторлар сияқты орындаушылардың қызметіне кірісіп, оларды алмастыра бастайды. Бірақ мен мұны дұрыс деп ойламаймын. Себебі ата-аналар бастамаларды орындамауы керек, оларды алға жылжытуы тиіс», – деп есептейді Айнұр.

«Біздің қор серіктестермен бірлесе отырып Қазақстандағы инклюзивті білім беруді дамытуға елеулі үлес қосқанын атап өткен жөн. Мектеп базасында ресурстық орталықтар құрып, практик-мұғалімдер қауымдастығын қалыптастыру, инклюзивті білім беру мониторингінің ұлттық шеңберін құру сияқты маңызды жобаларды ұсынып, оларды дамыттық. Жыл сайын біз осы бағыттардағы үш-төрт шағын, бірақ нәтижелі жобаларға қолдау көрсеттік», – дейді Сәуле Аманжолқызы.
2018 жылы Сорос-Қазақстан қоры «Баршаға ашық қоғам» бастамасы аясында жұмысын қорытындылады. «Бұл алаңнан кетсек те, мұнда әлі де атқарылмаған көптеген шаруа бар екенін түсінеміз. Серіктестерімізбен бірге іске асырған бастамаларымыз одан әрі дами береді деп үміттенеміз», – деп аяқтады сөзін қор кеңесшісі.

Фактчекинг көп нәрсені өзгертті. Метадонды «қорғаймын» деп бұрын-соңды ойлаған емеспін, бойымдағы гомофобияны, сексизм мен эйджизмді жеңдім. «Иегова куәгерлері» жайлы аңыз бен ақиқат жазылған материалды оқыған соң өзге дін өкілдеріне қалыпты қарай бастадым. FactCheck.kz кәсіби және адами тұрғыдан мені мүлде басқа жолға салды.
Өзім жасаған ең маңызды фактчекинг кейсі Денсаулық сақтау министрлігінің атын түрлі дәрі-дәрмек жарнамасында пайдаланатын сайттар мен аккаунттар жайлы болды. Бір аптадан соң Денсаулық сақтау министрі бұл туралы көпшілік алдында мәлімдеме жасады. Үшінші курс студентінің сөзін министр келтіріп тұр, сенесіз бе?! Алғашқы жетістігім осы еді. Бірақ бұл тақырыпқа қатысты жіберген сауалхатыма министрлік бір жылдан соң бір-ақ жауап берді.

Қазақ тіліндегі сайттың редакторы болып жүргеніме бір жыл толды. 23 жасымда, төртінші курс оқып жүргенімде редактор болдым. Мені тағайындағанда жылауға сәл-ақ қалдым, себебі жауапкершілік тым ауыр еді. Жүрегім ұшып, қатты уайымдағаным сонша – мұрным қанай беретін. Қазір редактор ретінде өзіме сенемін.

Қазақ тілінде жазатын фактчекерлер аз, себебі менталитет көп нәрсені «ұят» санайды, үлкендерге қарсы шығуға, оларға қатысты жаман нәрсе айтуға болмайды. Қазақтілді журналистерге осы нәрсе кедергі келтіреді. Олар шенеуніктерді тексеруге ұялады. Қазір еліміздегі ірі мемлекеттік басылымдарда істейтін, бірақ сайтымызға лақап атпен материал жазатын авторлар бар. Олар бізге фактчекинг тренингілерінен соң келді. Біз тек журналистерді емес, мұғалімдерді де оқытамыз. Қазақ тіліндегі журналистика өзгеріп жатыр, FactCheck.kz мен сияқты көптеген жас журналистерге жол ашты.

2017 жылы біз Фактчекинг халықаралық желісінің (IFCN) мүшесі болдық, қазір фактчекерлердің еуразиялық желісін құруға тырысып жатырмыз. Көптеген фактчекерлерге ортақ мәселе – биліктің қудалауы мен қысымы, заңнамалық шектеулер, деректердің қолжетімсіздігі. Олар біздің желі аясында бірігуге дайын. Тіпті жапондықтар мен Шығыс Еуропа өкілдері де қосылуға ниетті.

FactCheck.kz аудиториясы өсіп жатыр: 2017 жылы біздің шамамен 30 мың тұрақты оқырманымыз болса, 2018 жылы олардың саны 200 мыңға жетті. Сайтқа бір күнде 10 мың адам кірген кездер де болған. Журфактағы кейбір оқытушылар мені әлі күнге дейін АҚШ мемлекеттік департаментінде жұмыс істеп жүр деп ойласа да, біраз адамдар бізді түсіне бастады. Қоғамды жақсартуға тырысып жүргенімізді ұғып келеді.

IMedia-ға медиа басқару және big data-мен жұмыс дағдыларын меңгеру үшін бардым. Бұл мектептің басты артықшылығы – ұйымдастырушылар тренерлерді жақсы таңдайды. Өздері маманданған саланы жеңіл тілмен түсіндіретін кәсіби мамандар дәріс оқиды. IMedia-ның және бір ерекшелігі – жаттықтырушылармен әлеуметтік желілерде, мессенджерлерде байланысуға болады. Журфакта оқытушылардың көбі мұндай емес. Оларда «Біз саған тек бағыт беруіміз керек, ал жауап табу – сенің проблемаң» деген принцип бар.

Бұдан бөлек iMedia – бірін-бірі қолдайтын журналистердің үлкен отбасысы. Кейде маған ақпаратты қалай тексеруге болатынын сұрап хабарласады, қандай да бір мәліметті қалай табуға болатынын сұрап өңір тілшілеріне кейде мен хабарласамын. Бұл жоба бұған дейін бірін-бірі білмеген, танымаған журналистерді жақындастырды. Бізді енді бірге оқығанымыз ғана емес, Қазақстанның жаңа тәуелсіз журналистикасын қалыптастыру ниеті де біріктіреді.

Жоба туралы баяндап жатқанда Әлия аңдамай «біз» деп қала береді де, артынша өзін түзеп, мұнысын: «Сонша жаныңды салып істегенде өзіңнен-өзің «біз» деп кетеді екенсің. Мектепке тәжірибесі мен дайындығы түрлі деңгейдегі адамдар келеді. Жасқа шектеу жоқ. Әлдекім қоғамға пайдалы болатын жоба ашқысы келсе, неге оған жоқ деуіміз керек? 40-тан асқан адам Аdobe Premier-ді көргенде шошып кетеді деп кім айтты? Ехсеl-ді көргенде есеңгіреп қалатын жастар да бар, – дейді бағдарлама координаторы. – Уақыт өте келе түрлі қиындықты өткеріп, бір жыл ішінде қатысушылар нағыз командаға айналды» деп түсіндірді.

Жалпы айтқанда, «БАҚ-ты қолдау» бағдарламасы қолдау көрсеткен түрлі сипаттағы білім беру шараларына өткен екі жыл ішінде 150-ден аса журналист пен сарапшы қатысты.

Бұдан бөлек, қор алты БАҚ пен арнаулы жобаға қолдау көрсеткен.

Жуырда бұрыннан бері барып жүрген банк шотымдағы қаржыны бермей қойды. Еш ойланбастан алдымен полицияға, сосын сотқа бардым.

Осы жобаға дейін зерттеумен айналысып көрген емеспін. Ақпарат іздеу процесі шабыт берді. Мемлекет өзінің қандай міндеттерін атқармай жатқанын білу тіптен қызық болды! Еңбек құқығын зерттеу тақырыбым етіп алдым. Өршіп тұрған трансфобияның кесірінен таныстарым мен достарымның көбі өздері қалаған жұмысқа орналаса алмай жүр. Жұмыс беруші трансгендер адамды жұмыстан оңай шығара салады және мұнысы үшін оған ешкім ештеңе істей алмайды. Заңнамада жыныстық ерекшелік қорғалатын белгі ретінде көрсетілмейді. Конституцияда мұндай белгі бар, бірақ еңбек кодексі мұны есепке алмаған.

Таң қалуларыңыз мүмкін, бірақ ең трансфоб – мемлекеттік органдар екен. Халыққа қызмет көрсету орталығы, мәселен, қандай да бір қызметті трансгендер адам атқарғанын елестете де алмайды. «Бұл дұрыс емес», «Құранға қайшы», «Ұжымға сіңісе алмайды» дейді. Ал жедел тамақтану желілерінің бірінде істейтін, маған құдайға сенетіндей көрінген басқа бір адам «Ең бастысы, адам жұмысты жақсы істесе болды» деді.

Трансгендер адамдар үшін құқықтарының бұзылуы қалыпты жағдай. Олар қорқып қалған. Мұның дұрыс емесін бұрыннан білетінмін. О баста-ақ маған жеңіл қарамауын талап еткендіктен өзіме ешкім олай қараған емес. Бір байқағаным, адамдарға осыны ешбір агрессиясыз, ашуланбастан күліп айтсаң, басқалардың да реакциясы сондай болады.

Alma-TQ жобасына дейін іс-шараларды ұйымдастырумен айналысып жүретінмін, адам құқықтары туралы ойланған да емеспін. Қазір мемлекет деңгейінде құқық қорғау туралы ойлана бастадым. 5 жылға арналған адвокациялық стратегия жасап шықтым. Сыртқы істер, Денсаулық сақтау министрліктерімен байланыса аламын. Еңбек және әлеуметтік қорғау министрінің қабылдауына да жазылғым келеді. Бұрын «адамдарға қолыңнан келгенше көмектессең, өмірлері жақсарады» деп ойлайтынмын. Қазір қанша көмектессең де, заң мен мемлекет барын, шешім қабылдайтын адамдармен жұмыс істеу керегін түсінемін.
Біздің бастамашыл топтың жұмысы гендерлік тану рәсімін өзгертуге бағытталған. Заңда «трансгендер адамдарға құжаттарын өзгертуі үшін міндетті хирургиялық гениталдық түзету жасауы тиіс» делінген. Ең қызығы – бұл норма, тіпті, медициналық диагнозға қарамайды да! Біз нені өзгерте алдық? Денсаулық сақтау министрлігімен байланыс орнатып, процедураны өзгертетін жұмыс тобын құруға септігімізді тигіздік және құжаттарды алу үшін хирургиялық түзетулер бұдан былай талап етілмейтіндей толықтырулар мен өзгертулерді дайындадық.

Қазақстан аурулардың халықаралық жіктемесін 11-рет қайта қарай бастағанда гендерлік танудың барлық рәсімі өзектілігін жоғалтады. Себебі аурулардың халықаралық 11-жіктемесінде «транссексуализм» диагнозы жоқ. Ол психикалық ауру санатынан кетті. Әзірге бізде осы диагнозбен бала тууға не асырап алуға, әскерде қызмет етуге және құқық қорғау органдарында жұмыс істеуге болмайды. Бұл диагноз бір рет және өмір бойына қойылады.


Шынымды айтсам, өзімді құқық қорғаушы санамаймын. Бұл шаруа өмірімнің кәдімгі бір бөлшегіне айналып кетті. Белсенділікке уақытымның 80 пайызын арнап жүрмін десем болады. Қазақстандағы трансгендер адамдардың құқықтарымен жұмыс істейтін әзірге жалғыз өзім шығармын. Осы шаруамен бес жылдан соң да айналыса беремін деп ойлаймын. Бұл мәселеге мемлекет деңгейінде ғана емес, шығармашылық арқылы да назар аудартуға болады ғой. Әйелдер құқығы тақырыбына арналған киімдер топтамасын жасау жоспарымда бар.

«Осы жобалар арқылы біз мейлінше көп қазақстандыққа адам құқығын сақтаудың маңызы туралы айтуға тырыстық. Мысалы, «Әйелді аяла» кампаниясы жыныстық білім беру, еркінен тыс ерте неке құру, әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық және зорлық құрбандарының өздері бастан өткерген жайға көз жұма қарауы, әйелдердің саяси белсенділігі сияқты тақырыптарды көтерді. Бұл тақырыптардың көбі – дәстүрлі қоғамда табуға айналған. Бірақ үндемей қоя салсаң, мәселе шешілмейді, керісінше ушығып кетеді», – дейді ол.

«Біздің көмегімізбен серіктестеріміз трендтер қалыптастырып, кей мәселелерді алғаш көтерген адамдардың бірі болды. Жоғарыдағы мәселелер кейін тұрақты түрде талқыланып, қандай да бір ұйымның ұдайы көтеретін тақырыбына, мемлекет күн тәртібінің бір бөлшегіне айналып жатыр. Осыны мақтана айтамын», – деді Айжан.

Көл маңында демалыс аймағын ашқым келді. Бірақ әкімдікке мұндай өтінішпен бармас бұрын дайындалу керек болды. Жобалық-сметалық құжаттарды дайындау үшін Сорос-Қазақстан қорына грантқа өтініш жаздым. Қор біздің техникалық құжаттама жасауға көп мән беріп кеткенімізді айтып, мектеп оқушыларымен ғана емес, сондағы жұртпен жұмысты күшейтуге кеңес берді. Өтінішімді кеңейтіп, бюджетті көбейттім, бірақ қауымдастықты қалай құру керегін білмей дал болдым. Бірақ Урбан Форум мен Қоғамдық кеңес жақсы қолдау көрсетіп, біз грант жеңіп алдық.

Қауымдастықты қалай құрдық? WhatsApp-та топ ашып, Қарасудағы таныстарымның бәрін сонда қостым. Олар басқа таныстарын кіргізді. Осылай қатарымыз көбейе түсті. Екі-үш күннің ішінде топта жүзден аса адам жиналды. Сол-ақ екен хаос, спам, боғауыз, қорқытып-үркіткен суреттер, біреу біреуді өшіріп, бірі қосып жатыр… Ақырын-ақырын тазалап, жобаға қызығушылығы бар адамдарды ғана қалдырдық. Топтан қатарымызға кем дегенде 500 адам қосылды.

Жоба жетекшісі саналғаныммен, қоғамдық жұмыста тәжірибесіз болдым. Көп қателік жібердім. Мәселен, жергілікті тұрғындарға грант алғанымызды айтпауым керек еді. Адамдар грант дегенді әдетте тендер деп түсінеді ғой. Тендер болса, біреуге «откат» бергенсің, ақша тапқансың, демек бірдеңе істеуге міндеттісің. Адамдарға барып, тілін тауып, өздерінің қалай белсенді болып кеткенін байқамай қалатындай ету керегін ұқтым. Қателесіп жүріп, тұрғындармен қалай жұмыс істеу керегін үйрендік.

Бір түсінгенім – кез келген ортада мәселеге бей-жай қарамайтын, не іс бастаса соған жанын салып жүретін адамдар болады. Мұны басқа да азаматтық белсенділер байқаған шығар. Қарасуда да осындай 20 адам таптық. Олардың көбі өзіне жұмыс істейді. Мен осылай істесем, ол солай болады деп ойлайды. Ешкімге арқа сүйемейді. Көлге де осы ұстаныммен қарағандар бар.

Қарасу көлінен ешқандай пайда таппайтыныма көзім жетті. Көл ақша табуға жарамсыз. Көлді ауылдағы адамдарға тапсыру керек. Былайша айтқанда, көлден акционерлік қоғам құрып, акцияларды тұрғындарға таратып беру.

Қоғамдық кеңес әкімдікте осы идеямызды таныстырғанда билік өкілдері бізден пайда таппақсыңдар деп күдіктенді. Бізге сол кездегі табиғи ресурстар басқармасының басшысы келді. Оған жартысы батпақ басқан көлді, жолды, қамысты, лайды, қоршауларды көрсеттік. Заңсыз басып алынған жерлерге апардық. Сондағы әр тасты жатқа білетінбіз.

Әкімдік қызметкері келіп-кеткен соң демалыс күндері 700 үйден (бұл шағын аудандағы тұрғындардың шамамен 70 пайызына тең) қол жинап, хат жаздық. Ақыр аяғында қала мәслихаты табиғи ресурстар басқармасының өтініші бойынша қаржы бөлуді мақұлдады. Алдағы мамыр айында жобалық-сметалық құжаттаманы дайындауымыз керек. Тамыз-қыркүйек айларында құрылыс басталады.

Осының арасында Алматыны дамыту экологиялық қоры аталатын қоғамдық ұйым құрдық. Қорды экологиялық бірлестік ретінде дамытамыз деп шештік. Ұйымға ендігі сұраныс та бар. Бағанашыл мен Қарғалы аудандарынан адамдар хабарласты. Сондағы адамдар біздің жоба туралы естіген көрінеді. Олар да тұрғындарды жұмылдырып, суат маңында саябақ ашуды қалайды екен, бірақ неден бастауды білмесе керек. Бірақ бұл жобалар әзірге тоқтап тұр, алдымен Қарасудағы жұмысымызды аяқтап, көлді реттеп, қауымдастық жұмысын жолға қойып алайық деп шештік. Сорос-Қазақстан қорының арқасында қала іргесінде өмір түбегейлі өзгерді: адамдар белсендірек бола түсіп, көпшілік уақыт өткізетін орын пайда болды, көлге тіршілік оралды.

Бір кездері медлабораторияда жұмыс істедім. Таирды қасыма ертіп алатынмын. Бәрі маған тесіле қарайтын, бірақ үндемейтін. Таирдің ерекше екенін, тып-тыныш қана отыратынын көретін. Мен қан алғанша балам үш-төрт сағат отыра беретін. Бірақ оның уақытын босқа өткізіп жатқаныма жаным ауыратын еді. «Ақымақ басым-ау, мен не істеп жүрмін өзі?!» деп өзіме ұрсатынмын. Кейін ол жұмыстан кетіп қалдым.

Сосын бірнеше жыл оңалту орталығында жұмыс істеп, өз баламды да сонда сауықтырып жүрдім. Бірақ сауықтыру үшін баламен ұзақ жүруің керек. Әрине, бірде-бір жұмыс берушіге үнемі бір жаққа сұранып кететін қызметкер ұнай қоймайды. Тағы да тығырыққа тіреліп, жұмыстан шығуыма тура келді. Кейіннен өз-өзімді дамыту керек екенін түсіндім. Тап біреу тілегімді естігендей, жарты жылдан соң әлеуметтік желіде «Мамы Про» жобасының постын көріп қалдым. Тренинг орталығының негізін қалаушылар бала тәрбисінен қол үздірмей-ақ кәсіпкерлік, бухгалтерлік есеп, әлеуметтік желілердегі маркетинг және жеке бренд құру негіздерін үйретеміз деді.

Арман, мақсат деген әу баста болды, бірақ оларды қалай іске асыруға болатынын білмедім. Орталықта оқып жүріп, мүгедек балаларға арналған оңалту орталығын аша бастадым. Біраз маман тартылды. Өзіме копирайтинг сабақтары қатты ұнады, ал презентация өнері бойынша жаттықтырушымның шабыт бергені сонша – төбем көкке бір елі жетпей қалды. Оқып жүргенімнің бәрі маған керек екенін жан-тәніммен түсіндім. Қалағанымнан көп нәрсе үйрендім. Өзім осыны армандап та едім. Курстарға баламмен келіп жүрдім, орталық екінші үйімдей болып кетті. Таирдың өзі мұнда асыға келетін, оған да ұнайтын. Ал мен уайымсыз оқып жүрдім.

Жобаны ресми түрде қорғаған соң Астана бойынша әлеуметтік қорғау бөлімінің басшысы қабылдауына келуімді ұсынды. Оның кім екенін, мені әлеуметтік қорғау бөліміне не үшін шақырғанын білмесем де, ертеңіне таңғы 9:00-де қабылдауында болдым. Олар «орталыққа қабылдағалы жатқан әр баланы тегін сауықтырыңыз, олардың орнына біз белгілі бір сома төлеп отырайық» деп ұсыныс жасады. Бірақ өз ақшама ғимарат тауып, оны бастан-аяқ жасақтауым керек болды.

Ең қымбаты жиһаздың бағасы 3 миллион теңгеге дейін еді. Мұндай соманы қалтам көтермейтінін білдім. Өйткені менде көк тиыным да болған жоқ. Сонда ғана бізде мұндай орталықтардың неге жоғын түсіндім. Бұл – ақша табатын бизнес емес. Мені өзім сияқты ата-аналар мен ерекше балаларға арналған ештеңенің жоқтығы қынжылтатын. Қайтсем де осы орталықты ашамын деп бекіндім.

Үнемі күйгелектеніп жүріп, түнде ұйқыдан қалдым. Бірақ құдай өзіңе керек адамдарға жолықтырады екен. Көше кезіп, не істерімді білмей жылап жүріп ақыры керегімді таптым. Ғимарат иесі алдын ала ешбір ақы талап етпей, тіпті керекті жиһазды өзі берді. Осылайша, екі айда орталықты жабдықтап, жөндеп, әлеуметтік қорғау бөліміне құжаттарды өткіздім. 30 қаңтарда орталығымыз ашылды.

Қорқынышты жеңіп, әрекет ету керегін түсіндім. Балауыз 72 сағат жанып тұр ма, демек, өшпей жатып орныңнан тұрып, тірлікті бастау керек. Ақша керек, әрине, бірақ мен мұның бәрін ешбір қаражатсыз, біреуге барып, әлдекімге телефон соғып, хат жазып істедім. Көздеген нәрсең мен жоспарың болса, түбінде жетістікке жететініңді білесің. «Мама Про» орталығында идеяларды мида қорыта бермей, қағазға түсіруді үйрендім. Курстарға қатысып жүргенде қалтамда көп ақша жатқандай, тап бір ертең барып орталық ашатындай өзіме сұмдық сенімді болып кеттім. Әлі де солай. Ақырын, бірақ тура жүріп барамын.